واژه عيد در اصل از فعل عاد (عود) يعود اشتقاق يافته است. معاني مختلفي براي آن ذکر کرده‏اند، از جمله: «خوي گرفته‏»، «هر چه باز آيد از اندوه و بيماري و غم و انديشه و مانند آن‏»، «روز فراهم آمدن قوم‏»، «هر روز که در آن، انجمن يا تذکار فضيلت مند يا حادثه بزرگي باشد»، گويند از آن رو به اين نام خوانده شده است که هر سال شادي نويني باز آرد. (1)
ابن منظور در لسان العرب گفته است که برخي بر آن هستند که اصل واژه عيد از «عادة‏» است، زيرا آنان (قوم)، بر جمع آمدن در آن روز، عادت کرده‏اند. (2)
چنانکه گفته شده است: القلب يعتاده من حبها عيد.
و نيز يزيد بن حکم ثقفي در ستايش سليمان بن عبد الملک گفته است:
امسي باسماء هذا القلب معمودا اذا اقول صحا يعتاده عيدا (3)
به گفته ازهري: عيد در نزد عرب، زماني است که در آن شادي‏ها و يا اندوه‏ها، باز مي‏گردد و تکرار مي‏شود. ابن اعرابي آن را منحصر به شادي‏ها دانسته است. (4)

واژه عيد در قرآن

واژه عيد تنها يک بار در قرآن به کار رفته است:
اللهم أنزل علينا مائدة من السماء تکنون لنا عيدا لأولنا و آخرنا و آية منک (سورة مائده / آيه 114) در تفسير نمونه ذيل اين آيه گفته شده است: «عيد در لغت از ماده عود به معني بازگشت است، و لذا به روزهايي که مشکلات از قوم و جمعيتي بر طرف مي‏شود و بازگشت‏به پيروزيها و راحتي‏هاي نخستين مي‏کند عيد گفته مي‏شود، و در اعياد اسلامي به مناسب اينکه در پرتو اطاعت‏يک ماه مبارک رمضان و يا انجام فريضه بزرگ حج، صفا و پاکي فطري نخستين به روح و جان باز مي‏گردد، و آلودگي‏ها که بر خلاف فطرت است، از ميان مي‏رود، عيد گفته شده است و از آنجا که روز نزول مائده روز بازگشت‏به پيروزي و پاکي و ايمان به خدا بوده است‏حضرت مسيح (علیه السّلام) آن را عيد ناميده، و همانطور که در روايات وارد شده نزول مائده در روز يکشنبه بود و شايد يکي از علل احترام روز يکشنبه در نظر مسيحيان نيز همين بوده است، و اگر در روايتي که از علي(علیه السّلام) نقل شده مي‏خوانيم «و کل يوم لا يعصي الله فيه فهو يوم عيد» هر روز که در آن معصيت‏خدا نشود روز عيد است‏» نيز اشاره به همين موضوع است، زيرا روز ترک گناه، روز پيروزي و پاکي و بازگشت‏به فطرت نخستين است.» (5)

واژه عيد در روايات معصومين

در روايات معصومين(علیهم السّلام) نيز بارها به اين موضوع اشاره شده است، همچنانکه گذشت امير المومنين علي(علیه السّلام) هر روزي که در آن معصيت و گناه نشود، روز عيد خوانده است.
از سويد بن غفله نقل شده است که گفت: در روز عيد بر امير المؤمنين علي(ع) وارد شدم و ديدم که نزد او نان گندم و خطيفه (6) و ملبنة (7) است. پس به آن حضرت عرض کردم روز عيد و خطيفه؟!.
پس از آن حضرت فرمود: انما هذا عيد من غفرله، اين عيد کسي است که آمرزيده شده است. (8)
و نيز در يکي از اعياد، آن حضرت فرمود: «انما هو عيد لمن قبل الله صيامه، و شکر قيامه، و کل يوم لا يعصي الله فيه فهو يوم عيد»، «امروز تنها عيد کسي است که خداوند روزه‏اش را پذيرفته، عبادتش را سپاس گزارده است، هر روزي که خداوند مورد نافرماني قرار نگيرد، عيد راستين است.»
در روايات اسلامي براي اعياد به ويژه اعياد مذهبي از جمله عيد فطر، آداب و رسوم خاصي توصيه شده در حديثي از معصوم(ع) آمده است.
«زينوا أعيادکم بالتکبير» عيدهاي خودتان را با تکبير زينت‏ بخشيد.
«زينوا العيدين بالتهليل و التکبير و التحميد و التقديس‏» عيد فطر و قربان را با گفتن ذکر لا اله الا الله، الله اکبر، الحمد لله و سبحان الله، زينت‏ بخشيد.

پي نوشت :

1- دهخدا، ذيل عيد، زبيدي، تاج العروس، 8/438-439
2- ابن منظور، لسان العرب، 3/319
3- ابن منظور، همانجا، زبيدي / تاج العروس، 8/438
4- ابن منظور، همانجا - زبيدي / 8/839
5- تفسير نمونه، 5/131
6- خوراکي از آرد و شير
7- غذا يا حلوايي که با شير تهيه مي‏شود
8- مجلسي، بحار الانوار، ج 40/ص 73