بررسی عملیات خيبر

1-عملیات خيبر-رویکرد ارتش
در جبهه ايران در چهارم بهمن ماه ۱۳۶۲ طرح مقدماتي عمليات خيبر توسط قرارگاه خاتم الانبياء به قرارگاه عملياتي جنوب (كربلا) ابلاغ گرديد. ماموريت قرارگاه هاي كربلا و نجف در اين طرح تصرف و تامين ساحل نزديك شط العرب و تصرف بصره در عراق بود. برآورد وضعيت عملياتي قرارگاه كربلا در هفت مرحله در هفدهم بهمن ماه ۱۳۶۲ به قرارگاه خاتم الانبياء ارسال گرديد.

اختلاف در چگونگي اجراي عمليات و ميزان نيروهاي واگذاري منجر به صدور ۲ راه كار گرديد: اول اجراي عمليات آفندي در فرصت مناسب و تهيه نيروهاي بيشتر به منظور تصرف هدفي در عمق خاك عراق و دوم اجراي عمليات محدودتر با استفاده از نيروي موجود به منظور تصرف هدفي در عمق كم.
بر اساس مطرح شدن راه كار دوم در جلسه مورخه ۲۵ بهمن ماه ۱۳۶۲ در شوراي عالي دفاع اين راه كار مورد تصويب قرار گرفت و به همين دليل معاونت عمليات نيروي زميني ارتش جمهوري اسلامي ايران، عمليات آفندي را جهت كنترل پل روي نهر كتيبان در شمال كانال ماهيگيري ابلاغ نمود.
كانال ماهيگيري به طول ۲۹ كيلومتر و عرض يك كيلومتر به موازات شط العرب و مرزي قرار داشته و مانع بسيار مهمي جهت تصرف شهر بصره به شمار مي رود طرح جديد در حال ابلاغ و آمادگي اجراي آن توسط يگانهاي نيروي زميني ارتش بود كه در ساعت ۲۳ مورخه دوم اسفند ماه جلسه اي در قرارگاه كربلا در غرب دارخوين تشكيل شد و از تركيب تمامي طرحهاي مطرح شده طرحهاي عملياتي ۳ خيبر در همان روز تهيه و جهت اجراء ابلاغ گرديد.
بر اساس طرح اخير ۵ قرارگاه كربلا تشكيل شده و متشكل از ۱۲ لشكر(۶لشكر ارتش و ۶ لشكر سپاه) عمليات را در تاريخ ۳/۱۲/۱۳۶۲ با رمز يا رسول الله ص در دو محور انجام دادند.
محور اول در مسير طلائيه و عبور از هورالعظيم با قايقهاي سبك و غواصان و به دنبال آن نصب پل هاي شناور ابتكاري و تصرف جزاير مجنون شمالي و جنوبي و محور دوم در منطقه پاسگاه زيد و شلمچه و عبور از شط العرب و تصرف بصره. اين عمليات ۸ روز به طول انجاميد و نبردي سنگين و بسيار دشوار در يك منطقه نامناسب صورت پذيرفت.
نتيجه :
-    جزاير نفتي مجنون شمالي و مجنون جنوبي به وسعت تقريبي ۲۰۰ كيلومتر مربع به تصرف ايران درآمد.
- ۱۳۰۰۰ كشته و زخمي تلفات سنگين نيروهاي عراقي به همراه بيش از هزار نفر اسير بود.
- ۳۱۷ دستگاه تانك و نفربر و خودرو از عراق و همچنين هفت فروند هواپيما و نه فروند بالگرد ساقط گرديد .
- ۴۰ دستگاه تانك و نفربر، ۲۰ دستگاه خودرو و دهها عراده توپ پدافند هوايي و تعدادي زاغه مهمات به همراه مقادير فراواني تجهيزات به غنيمت نيروهاي ايراني درآمد.

منبع : کتاب اطلس نبردهای ماندگار
نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی

2-بررسی عملیات خيبر-رویکرد سپاه

عملیات خيبر
منطقه: جبهه جنوبي – هورالهويزه
رمز: يا رسول‌الله (ص)
تاريخ: 3/12 تا 22/12/1362
هدف: عبور از هور و تهديد بصره از شمال
 وسعت منطقه آزادشده: 1100 كيلومتر مربع

پس از عمليات رمضان دو منطقه دوشوار؛ منطقه رملي فكه و منطقه آبگرفته هور، براي نبرد با دشمن مورد مطالعه قرار گرفت و به ترتيب عمليات والفجر مقدماتي و خيبر در دو منطقه ياد شده به اجرا در آمد. ويژگي‌هاي برجسته عمليات خيبر، حضور آقاي هاشمي رفسنجاني براي اولين بار در قرارگاه فرماندهي جنگ، بسيج سراسري بيش از 200 گردان رزمنده و طراحي عمليات در نهايت اختفا بود. همچنين خيبر اولين عمليات آبي - خاكي قواي مسلح ايران بود كه اساس طرح‌ريزي نبردهاي گسترده بدر، والفجر8 و كربلاي 5 را پايه‌گذاري كرد.

اين عمليات در دو محور مستقل اجرا شد: در محور زيد، نيروي زميني ارتش و در محور هورالعظيم، سپاه فرماندهي عمليات را به عهده داشت. در محور زيد پيشروي ميسر نشد. ولي در محور هور كه خود به چهار محور فرعي، العزيز، القرنه، جزاير مجنون و طلائيه تقسيم شده بود، اغلب اهداف تصرف شد. هر چند به سب آنكه در اين عمليات آبي - خاكي كوتاه‌ترين فاصله خط اول خودي تا خشكي از 13 كيلومتر تجاوز مي‌كرد، امكان پشتيباني زميني وجود نداشت. يگان دريايي تازه تأسيس سپاه و تلاش هوانيروز هم پاسخگوي نيازمندي‌ها نبود. از سوي ديگر دشمن در اين عمليات بطور بي‌سابقه‌اي از سلاح شيميايي استفاده كرد؛ لذا امكان تثبيت كامل منطقه ميسر نشد و تنها به تثبيت جزاير مجنون اكتفا گرديد. در اين عمليات، محمّد ابراهيم همّت فرمانده لشكر27 محمد رسول‌الله (ص) و به شهادت رسيد.[1]

[1] برگرفته از کتاب اطلس جنگ ایران و عراق، فشرده نبردهای زمینی، حسن دری،  مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

بررسی عملیات فتح‌المبين

1-عملیات فتح‌المبين-رویکرد ارتش
پس از ۱۸ ماه از آغاز جنگ بین عراق و ایران و انجام دهها عملیات کوچک و بزرگ توسط طرفین، توازن قوا به سمت برتری موقعیت نیروهای ایرانی در حال تغییر بود و به همین دلیل فرماندهان ایرانی آزادسازی سریع سرزمین های اشغال شده را در طرح و برنامه خود منظور کردند. در منطقه غرب کرخه و شوش، گسترده ترین حضور زمینی عراق به وجود آمده بود. منطقه ای از دهلران در شمال تا تنک رقابیه در جنوب به عمق متوسط ۷۰ الی ۸۰ کیلومتر در اشغال عراقی ها بود.

هر چند عوارض حساس و نقاط مهمی در این منطقه وجود نداشت ولی تهدید محور اندیمشک به اهواز و قرار داشتن شهرهای شوش، اندیمشک و دزفول در برد توپخانه دشمن موضوعی بود که به سادگی قابل تحمل نبود. پیشروی نیروهای عراقی را در مهرماه ۱۳۵۹، مقاومت شدید نیروهای خودی با استفاده از مانع رودخانه کرخه به همراه تلاش شدید یگانهای توپخانه، هوانیروز و نیروی هوائی قهرمان ارتش جمهوری اسلامی ایران متوقف نمود و نه تنها ایرانی ها توانستند دشمن را در غرب رودخانه زمین گیر کنند بلکه با حفظ سر پل منطقه پل نادری، کرخه و شوش گسترش آن با انجام عملیاتهای کانال هندلی و تپه چشمه و انگوش نیروهای قابل توجهی را در غرب کرخه مستقر کردند.
در تداوم حوادث این منطقه حملات عراقی ها نیز به شکست انجامید و با قطع ارتباط نیروهای عراقی در منطقه بستان، زمینه انجام یک عملیات گسترده فراهم شد. در ایران یک قرارگاه مشترک با نام «قرارگاه عملیاتی کربلا» تشکیل و این قرارگاه اصل «وحدت فرماندهی» را برای ترکیب مقدس ارتش و سپاه مورد توجه قرار داد. در این راستا حرکات عراق در حمله مورخه ۱۷/۱۱/۱۳۶۰ در تنگ چزابه و منطقه بستان و ۲۹/۱۲/۱۳۶۰ در منطقه شوش قابل توجه است.
نیروهای عراقی می خواستند با پراکنده نمودن نیروهای ایرانی مانع از انجام یک حمله گسترده در منطقه شوش گردیده و حضور خود را در عمق خاک خوزستان تداوم دهند. عملیات فتح المبین که نام آن با استخاره از قرآن و آیه شریفه «انا فتحناک فتحا مبینا» انتخاب گردید در ساعت نیم بامداد مورخه ۲/۱/۱۳۶۱ با رمز یا زهرا (س) آغاز و در نهم فروردین ماه پس از ۷ روز نبرد به پایان رسید و بدین ترتیب یکی از بزرگترین و گسترده ترین نبردهای زمینی به وقوع پیوست. قرارگاههای قدس، نصر، فجر و فتح به ترتیب از شمال به جنوب در عین خوش و ابوقریب، علی گره زد و تپه بلتا و ارتفاعات تینه، تپه های ابوصلیبی خات به چنانه و شرق ارتفاعات میش داغ و رقابیه با دشمن درگیر شده و در ۳ مرحله توانستند بعد از عبور از خطوط پدافندی پیشروی خود را در عمق مواضع عراقی ها آغاز کرده و در ارتفاعات حاشیه مرزی مستقر شوند.
نقش حضرت امام خمینی (ره) در تصمیم گیری نهائی و صدور فرمان برای انجام عملیات بسیار تعیین کننده و مهم بود که باعث گردید فرمانده هان عالی رتبه ارتش و سپاه با توکل و اعتماد بیشتری به عنایات خداوند عملیات را انجام دهند، سرلشگر شهید نقدی یکی از فرماندهان شجاع ارتش در این منطقه به شهادت رسید.
نتیجه:
-    آزادسازی حدود ۲۲۰۰ کیلومتر مربع از خاک میهن اسلامی.
-    منطقه عین خوش، ارتفاعات بلتا، شاوریه، علی گره زد، ابوصلیبی خات، تینه، برقازه، میشداغ و چاههای نفت ابوغریب و برقازه آزاد شد.
-    ۰۰۰/۲۵ نفر کشته و زخمی و ۰۰۰/۱۶ اسیر تلفات سنگین ینروهای عراقی بود.
-    ۲۷۰ دستگاه تانک، ۱۵۰ دستگاه نفربر، ۶ فروند هواپیما، ۳ فروند بالگرد منهدم گردید.
-    ۱۵۰ دستگاه تانک، ۱۷۰ دستگاه نفربر، ۱۲۵ عراده توپ و ۵۰۰ دستگاه خودرو سالم همراه هزاران سلاح سبک و تجهیزات و لوازم مخابراتی به غنیمت ایران درآمد.

منبع : کتاب اطلس نبردهای ماندگار
نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی

2-بررسی اجمالی عملیات فتح‌المبين-رویکرد سپاه
عملیات فتح‌المبين

منطقه: جبهه جنوبي - شوش و دزفول
رمز: يا زهرا (س)
هدف: آزادسازي منطقه غرب دزفول و جاده دزفول - دهلران و تامين انديمشك، شوش، دزفول و جاده انديمشك - اهواز
وسعت منطقه آزادشده: 2400 كيلومتر مربع
با پيروزي عمليات طريق‌القدس و قطع ارتباط زميني يگان‌هاي تحت امر سپاه سوم عراق در دو منطقه دزفول و غرب رود كارون، زمينه مناسب براي عمليات در هر يك از اين دو منطقه فراهم شد. منطقه غرب دزفول به دلايلي همچون دور كردن دشمن از شهرهاي انديمشك، دزفول، شوش و تناسب استعداد يگان‌هاي خودي با وسعت منطقه و تناسب وضعيت طبيعي زمين آن با رزم نيروي پياده، براي اجراي عمليات برگزيده شد، سپس يگان‌ها نقاط حساس زمين را شناسايي كردند. عقبه دشمن به دو تنگه عين‌خوش و رقابيه اتكاء داشت، بنابراين با توجه به اين وضعيت، عمليات طراحي و اجرا شد. در محور شمالي دو قرارگاه و در محورهاي شرقي و جنوبي هركدام يك قرارگاه وارد عمل شدند. در مرحله اول، تنگه عين‌خوش را تيپ14 امام حسين (ع) با فرماندهي حسين خرازي مسدود كرد و توپخانه دشمن در منطقه "علي گره‌زد" با عمليات نفوذي يك گردان از تيپ27 حضرت رسول (ص) به فرماندهي محسن وزوايي منهدم كرد. در مرحله دوم، تنگه رقابيه مسدود شد؛ يگان‌هاي خودي با استفاده از كانالي كه در زمين‌هاي رملي احداث شده بود، تنگه رقابيه را دور زدند و دشمن را از پشت محاصره كردند. دشمن كه از همان مرحله اول موقعيت خود را در خطر ديده بود، براي خروج از محاصره فشار شديدي وارد مي‌آورد تا تنگه عين‌خوش را باز كند، ليكن رشادت نيروهاي تيپ14 امام حسين (ع) مانع از موفقيت دشمن شد. در مرحله سوم، پيش‌روي به مقرّ فرماندهي دشمن آغاز شد و يگان 27 حضرت رسول به فرماندهي برادر احمد متوسليان، سايت 4 و 5 را كه محل استقرار فرماندهي لشكر يك مكانيزه دشمن بود، به اشغال درآورد. در مرحله چهارم با پاكسازي منطقه آزاد شده و تعقيب دشمن، ارتفاعات منطقه عملياتي به تصرف در آمد و دشمن به غرب رودخانه دويرج عقب رانده شد. بدين ترتيب همه اهداف تأمين گرديد و لشكر10 زرهي و 1 مكانيزه عراق نيز آسيب جدي ديدند.

برگرفته از کتاب اطلس جنگ ایران و عراق، فشرده نبردهای زمینی، حسن دری،  مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

بررسی اجمالی عملیات رمضان

1-عملیات رمضان-رویکرد ارتش
مطابق طرح ریزی قرارگاه کربلا در جبهه ایران، طرح عملیاتی کربلا ۴ که به علت اجرا در ماه رمضان «عملیات رمضان» نام گرفت، در منطقه غرب جاده اهواز و شمال کانال ماهیگیری و شمال شرق بصره عراق اجراء گردید. آزادسازی خرمشهر در عملیات بیت المقدس که مطابق طرح عملیاتی کربلا ۳ انجام گرفت، تحلیل گران غربی را وادار نمود تا از ایران بعنوان خطر عمده منطقه یاد نموده و دولتهای غربی بطور جدی خواهان خاتمه جنگ شوند.

مسئله احتمال نفوذ ایران به خاک عراق بحث های زیادی را ایجاد کرده و اقدامات فراوانی را موجب گردید. در این راستا رژیم صهیونیستی اسرائیل به جنوب لبنان حمله کرد تا با استفاده از سیاست ضد صهیونیستی ایران، نیروهای ایرانی را متوجه لبنان نماید که بیان استراتژی «راه قدس از کربلا می گذرد» از طرف امام خمینی (ره) این ترفند را با شکست روبرو ساخت و همچنین عمده ترین دلیل اصرار دول غربی برای خاتمه جنگ، جلوگیری از حمله آفندی ایران به داخل عراق و حفظ توازن قدرت در منطقه بوده است تا از اینکه ایران به یک قدرت برتر تبدیل شود ممانعت بعمل آوردند.
کشورهای عربی، در این چهارچوب و با حمایت دول غربی، عراق را به روشهای زیر مورد حمایت قرار دادند:
-    اعزام پرسنل نظامی (نیروی انسانی)
-    ارسال تجهیزات نظامی
-    خرید تجهیزات نظامی برای عراق
-    اجازه عبور تجهیزات نظامی به مقصد عراق
-    کمک های فکری در طراحی عملیاتهای نظامی و دفاع سرزمینی عراق با برخورداری از این حمایت در منطقه عملیات رمضان اقدامات بسیار گسترده ای را شامل احداث مواضع، موانع، پمپاژ آب به داخل کانال ماهیگیری، توسعه منطقه آبگرفتگی و استقرار رده های پدافندی در عمق انجام داد.
عملیات رمضان در تاریخ ۲۲/۴/۱۳۶۱ در چهار محور و ۵ مرحله با رمز یا صاحب الزمان (عج) به اجرا درآمد.
به دلیل عدم آگاهی نیروهای خودی از عمق موانع دشمن و چگونگی پدافند جدید عراقی ها در این منطقه علی رغم پیشروی بسیار خوب اولیه، اهداف تصرفی غیر از منطقه ای در پاسگاه زید تثبیت نگردید.
آنچه تاکنون در دلایل عدم موفقیت عملیات رمضان کمتر به آن اشاره شده است. این نکته می باشد که عملیات رمضان اولین هجوم سراسری و گسترده ایران جهت نفوذ به خاک عراق است، یگانها و نیروهای خودی شرکت کننده در این عملیات بیشتر از ۱۵۰۰ گردان از ارتش و سپاه بود که با آمادگی کامل و تجربه خوب و روحیه عالی آماده نبرد بودند ولی تقویت حس ناسیونالیستی در سربازان عراقی بویژه ترغیب حس قومیت و نژاد عربی موجب گردید تا ضمن استفاده از امکانات و شیوه های جدیدتری در دفاع، مقاومت بیشتری از خود نشان داده و نیروهای خودی را زمین گیر کنند.
زنده یاد شهید سپهبد علی صیاد شیرازی علت روانی عدم موفقیت این عملیات را احساس غرور از موفقیت در عملیاتهای گذشته معرفی کرده است.
امیر سرلشکر شهید حسین فرجادی در این ایام در منطقه شلمچه به شهادت رسید.
نتیجه:
-    آزادسازی حدود ۲۵۰ کیلومتر مربع از خاک میهن اسلامی و ۸۰ کیلومتر از خاک عراق
-    انهدام تیپ های ۹۶، ۱۲، ۴۲ زرهی و تیپ ۸۸ مکانیزه و تیپ ۵۵ مختلط.
-    حدود ۱۰۰۰۰ کشته و زخمی و ۱۳۱۵ اسیر تلفات نیروی انسانی عراق بود.
-    انهدام ۶۵۰ دستگاه تانک و نفربر، ۱۵۰ دستگاه انواع خودرو،سرنگونی ۱۴ هواپیما و ۲ فروند بالگرد از ضایعات عراقی ها است.
-    تعداد ۱۰۰ دستگاه تانک و نفربر، مقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات و تجهیزات به غنیمت نیروهای ایرانی درآمد.

منبع : کتاب اطلس نبردهای ماندگار
نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی

2-بررسی عملیات رمضان-رویکرد سپاه

عملیات رمضان
منطقه: جبهه جنوبي - شرق بصره
رمز: يا مهدي (عج) ادركني
تاريخ: 22/4 تا 7/5/1361
هدف: تهديد بصره از شرق و حضور در حشيه شط‌العرب
 وسعت منطقه آزادشده: 40 كيلومتر مربع

عبور از مرز و ورود به خاك عراق نياز به تبيين استراتژي جديدي داشت، استراتژي جديد نيز منابع و روش‌هاي تازه‌اي را مي‌طلبيد ليكن عمليات رمضان با همان مقدورات و روش‌هاي گذشته طرح‌ريزي شد. هدف اين بود كه با موفقيت در عمليات رمضان، منطقه‌اي آزاد خواهد شد و بدين وسيله پايان عادلانه جنگ ممكن مي‌گردد. امكان پايان جنگ ميسر مي‌شود. از سوي ديگر، از هفت ماه قبل از شروع اين عمليات خبرهايي از داخل عراق مي‌رسيد مبني بر تشكيل خطوط پدافندي مستحكم در مناطق استراتژيك، امّا اطلاعات از عمق دشمن كم‌تر به دست مي‌آمد. اطلاعات ماهواره‌اي به هيچ عنوان به ايران منتقل نمي‌شد، عكس برداري هوايي نيز نيازهاي عملياتي را تأمين نمي‌كرد، تنها اطلاعات خودي با شناسايي از نزديك و به وسيله نيروي انساني به دست مي‌آمد كه شناخت كافي از آرايش و استحكامات جديد ارتش عراق را در بر نداشت. در حالي كه تغيير آرايش نيروهاي دشمن و روش‌هاي جديد دفاعي آن‌ها حكايت از استراتژي جديد ارتش عراق مي‌كرد، نبود شناخت كافي از اين وضعيت تازه، آثار نامطلوبي بر عملكرد خودي گذاشت. به هر حال اين عمليات با طراحي و فرماندهي سپاه و ارتش در چهار محور و در پنج مرحله اجرا شد. نداشتن شناخت دقيق از وضعيت و استحكامات جديد نيروهاي عراقي به اختلال در اجراي عمليات انجاميد. هرچند تلاش اصلي عمليات به ثمر نشست و يگان‌هاي قرارگاه فتح توانستند با نفوذ به عمق عراق، تا نهركتيبان پيش بروند و به قرارگاه فرماندهي دشمن دست يابند، امّا نيروهاي پيش تاز كه از جناح چپ با اتكاء به كانال پرورش ماهي وضعيت قابل دفاعي داشتند، از جناح راست در برابر هجوم يگان‌هاي زرهي عراق آسيب‌پذير بودند. قرارگاه‌هاي مجاور نيز كه با استحكامات جديد عراق روبه رو بودند، نتوانستند اين موانع را پشت سر بگذارند و جناح راست قرارگاه فتح را تامين كنند، لذا نيروهاي قرارگاه فتح نيز در تثبيت موقعيت خود موفق نشدند و تنها محدودة پاسگاه "زيد" را تصرف كردند. بدين ترتيب منطقه زيد آزاد و لشكر 9 زرهي عراق كاملاً منهدم شد، امّا هدف اصلي عمليات تأمين نگرديد. [1]

1] برگرفته از کتاب اطلس جنگ ایران و عراق، فشرده نبردهای زمینی، حسن دری،  مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

بررسی عملیاتهای سال اول جنگ


1-بررسی عملیاتهای سال اول-رویکرد ارتش

عملیات آفندی پای پل کرخه۱۳۵۹/۰۷/۲۳

حوادث روزهای اول جنگ در منطقه پای پل کرخه در خاک ایران بسیار مهم و سرنوشت ساز بوده است، بعد از آنکه نیروهای ایرانی توانستند توسط تیپ ۲ لشگر ۹۲ زرهی، عراق را در غرب رودخانه کرخه متوقف نمایند و نه تنها به دشمن اجازه عبور از کرخه را ندهند بلکه در غرب رودخانه سرپلی را نیز برای خود حفظ نمایند، تدبیر فرماندهان نظامی بر این نکته متمرکز گردید تا دشمن را هر چه سریعتر شکست داده و به مرزهای بین المللی برسانند. براین اساس عملیات آفندی ۲۳ مهرماه توسط لشگر ۲۱ حمزه از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران طرح ریزی و اجرا گردید. این لشگر که در حال اجرای مأموریت در کردستان برای مبارزه با ضد انقلاب بود فوراً به منطقه جنوب منتقل گردید تا در شرق رودخانه کرخه مانع از عبور دشمن بطرح جاده اهواز، اندیمشک گردد.

فشار شدید دشمن در منطقه خرمشهر و پیشروی نیروهای عراقی بطرف رودخانه کارون در منطقه آبادان و درگیری های گسترده در مطنقه بستان و سوسنگرد ایجاب می کرد حرکتی بر علیه عراق انجام گردد، لذا طرح لشگر ۲۱ بلافاصله بعد از دریافت از قرارگاه مقدم نیروی زمین ارتش جهت تصرف تپه های ابوصلیبی خات، سپتون و شاوریه به اجرا درآمد. یک پل پی ام پی سریعاً بر روی رودخانه کرخه نصب گردید و ساعت ۷ صبح روز ۲۳/۷/۱۳۵۹ در پناه تانک ها که در پای پل بطرف مواضع عراق یورش می بردند، سربازان جان برکف حرکت خود را آغاز کردند و بدین سان اولین عملیات گسترده و هماهنگ شده ایران تنها در کمتر از یک ماه از شروع رسمی جنگ انجام گرفت.
در چنین روزی امیر سر لشگر شهید محمدرضا ضیائی در این منطقه به شهادت رسید.

نتیجه:
- اولین حمله گسترده ارتش جمهوری اسلامی ایران بعد از اینکه ۲۴ روز از جنگ گذشته بود بعلت عدم شناخت کافی از دشمن و شتاب برای انجام عملیات به پیروزی منجر نگردید ولی تجربه ارزشمندی بدست آمد که با استفاده از آن عملیات های موفقیت آمیز بعدی صورت پذیرفت.
در این عملیات ضمن وارد شدن تلفات و ضایعات به دشمن، یگانهای خودی نیز متحمل خسارت سنگین شدند و با وجود احتمال حمله دشمن جهت عبور از رودخانه کرخه، باقی مانده نیروهای ایرانی همراه با یگانهای تیپ ۲ دزفول نسبت به حفظ سر پل و مواضع قبلی خود اقدام کردند.
- این عملیات باعث شد تا عراقی ها نه تنها به فکر گسترش مناطق تصرفی نباشند بلکه تاکتیک خود را از آفند به پدافند تغییر دهند.
- از جمله دیگر نتایج این عملیات افزایش روحیه تهاجمی نیروهای جمهوری اسلامی ایران برای آغاز حملات خودی علیه عراق بوده است.


عملیات آفندی شمال آبادان ۱۳۵۹/۰۸/۰۸

در تاریخ ۱۹ مهرماه ۱۳۵۹ نیروهای عراقی توانستند بر روی رودخانه کارون در حوالی روستای مارد در خاک جمهوری اسلامی ایران یک دستگاه پل شناور را نصب کرده و در حالیکه نبرد تن به تن در خرمشهر ادامه داشت، بطرف جاده آبادان، اهواز پیشروی نموده و پس از عبور از جاده جهت قطع محور آبادان ماهشهر اقدام کنند. با مقاومت سرسختانه نیروهای محدود ایرانی، دشمن بعد از تصرف سه راهی ماهشهر آبادان بطرف رودخانه بهمنشیر متمایل شد و سعی نمود با عبور از رودخانه محاصره آبادان را کامل نماید. ولی باز هم از جان گذشتگی نیروهای مردمی همراه یگانهائی از لشگر ۷۷ نیروی زمینی ارتش ایران باعث شد سرپل تصرفی از دشمن باز پس گرفته شود و دشمن مجبور به عقب نشینی گردیده و هرگزنتوانست محاصره آبادان را کامل نماید. جهت ایجاد سهولت دسترسی زمینی به آبادان لازم بود تا در اولین گام جاده ماهشهر آبادان از دست دشمن خارج گردد لذا قرارگاه اروند که در این زمان مسئولیت منطقه را بعهده داشت طرح عملیات شمال آبادان را برای اجرا به یگانهای محدود خودی ابلاغ نمود.
هر چند عملیات به اهداف نهایی خود نرسید ولی با رسیدن به مواضع دشمن وارد آمدن تلفات و ضایعات قابل توجه روحیه تهاجمی نیروهای خودی تقویت گردید و زمینه برای طراحی و اجرای عملیات بعدی به خوبی مهیا شد.
همزمان با اجرای این عملیات عراق توانست آخرین مقاومت ها را در خرمشهر متوقف نموده و تا ابتدای پل را تصرف نماید.

نتیجه:
- از میزان تلفات انسانی عراقی گزارشی واصل نگردیده است.
- اهداف تعیین شده مورد تصرف واقع نشد.
- تعداد ۱۵ دستگاه تانک دشمن منهدم گردید.

 
عملیات آفندی نصر ۱۳۵۹/۱۰/۱۵
 
 
متوقف نمودن نیروهای عراقی در سراسر جبهه ها که در اوایل آبانماه ۱۳۵۹ کامل گردید باعث شد دشمن از دست یابی به اهداف اساسی بازمانده و زمین گیر شود ولی توقع و انتظار عمومی این بود که هر چه سریعتر بدون توجه به فشارهای وارد آمده جهت پذیرش صلح، جبهه های نبرد فعال شده و حملات جهت عقب راندن دشمن آغاز گردد. هر چند انجام این حملات توسط نیروهای جمهوری اسلامی ایران در جنوب و غرب از اوایل مهرماه آغاز گردیده بود ولی انجام یک عملیات گسترده احتیاج به تهیه مقدمات و جمع آوری نیروی کافی داشت که به سادگی امکان پذیر نبود.
فرمان صادره به نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در مورخه ۲۶/۹/۵۹ واصل گردید و این نیرو طرح عملیاتی نصر را تهیه و ابلاغ نمود تا براساس آن لشکرهای ۱۶ قزوین و ۹۲ خوزستان در منطقه عمومی هویزه حمله نموده و پادگان حمید را تصرف و حمله را به طرف مرزهای بین المللی ادامه دهند.
با توجه به کمبود نیرو سرانجام لشکر ۱۶ با تیپهای ۱ و ۳ خود و تیپ ۲ لشکر ۹۲ و لشکر ۹۲ با تیپ دیگر  خود و گردان ۲۹۱ تانک لشکر ۷۷ و یک گردان از سپاه پاسداران و تعدادی از گروه نامنظم دکتر چمران آماده اجرای عملیات شدند. عملیات در روز ۱۵ دیماه آغاز گردید و با متلاشی شدن یگانهای دشمن اهداف تعیین شده تصرف شد و ۸۰۰ نفر عراقی به اسارت درآمدند.
در روز ۱۶ دیماه استقامت و حفظ اهداف بدست آمده به خوبی صورت گرفت ولی بدلیل نبودن احتیاط در روزهای ۱۷ و ۱۸ دی ماه فشار فوق العاده ای از طرف دشمن وارد گردید که سرانجام بدلیل اینکه در صورت باقی ماندن در محل و موفقیت دشمن در پیشروی، دیگر هیچ نیروئی وجود نداشت که در مقابل پیشروی عراقی ها بطرف اهواز ایستادگی کند، دستور عقب نشینی به مواضع قبل از حمله داده شد و با این تدبیر شجاعانه و ایستاگی مجدد از قبول تلفات بیشتر و ادامه حرکت عراق ممانعت بعمل آمد.
در این عملیات علاوه بر شهادت بیش از ۱۴۱ شهید لشکر ۱۶ زرهی حدود ۷۰ نفر از دانشجویان پیرو خط امام که در گردان سپاه سازمان یافته بودند نیز به محاصره عراقی ها درآمده و به شهادت می رسند.
نتیجه:
-    هرچند مرحله اول عملیات موفق بوده و کلیه اهداف تصرف گردید ولی در نهایت مناطق تصرفی تخلیه می شود.
-    دشمن بیش از ۱۰۰۰ کشته و مجروح و بیش از ۸۰۰ نفر اسیر، تلفات می دهد.
-    لشکر ۹ زرهی به شدت آسیب دیده، ۴۵ دستگاه تانک، ۵۰ دستگاه خودرو، ۱۵ قبضه موشک انداز و ۱۰ دستگاه نفربر به همراه ۳ فروند بالگرد منهدم گردید و تعدادی تانک و نفربر نیز به غنیمت درآمد.

عملیات آفندی توکل ۱۳۵۹/۱۰/۲۰
هر چند لشگر ۹۲ زرهی اهواز از نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران مسئولیت منطقه عملیاتی آبادان و خرمشهر را در اوایل جنگ بعهده داشت ولی بدلایل عدیده در ادامه نبرد، فرماندهی این منطقه با فرمانده ناحیه ژاندارمری آبادان بوده و مدتی نیز ستاد عملیاتی آبادان هماهنگی بین یگانها را انجام داده است و سرانجام فرمانده ژاندارمری کشور، فرماندهی اروند را تشکیل داده است و از منطقه فاو تا کیلومتر ۲۵ سلمانیه را تحت فرماندهی خود قرار می دهد.
ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران جهت بازپس گرفتن خرمشهر، شکستن محاصره آبادان و پاسکازی منطقه در مورخه ۲۰/۸/۵۹ طی صدور یک دستورالعمل مأموریتی را به فرماندهی اروند واگذار نمود.
فرماندهی اروند عملیات توکل را در ۵ مرحله طراحی کرد و در مورخه ۲۰/۱۰/۵۹ عملیات آغاز گردید. در سه راهی آبادان و کوی ذوالفقاریه با حمله یگانهای پیاده خط عرای شکسته شد و تعدادی از عراقی ها به اسارت درآمدند ولی در محورهای دیگر، موفقیتی حاصل نشد و یگانهای زرهی توانستند پیشروی قابل ملاحظه ای انجام دهند با توجه به عدم موفقیت مرحله اول، مراحل دیگر نیز انجام نگردید.


نتیجه:
- تعداد زیادی از نفرات عراقی کشته و زخمی شدند که آمار دقیقی از آنان بدست نیامد.
- ۹۰ دستگاه تانک و ۶۰ دستگاه نفربر عراقی به همراه ۵ دستگاه خودرو منهدم گردید.
- هر چند این عملیات ناموفق خاتمه یافت ولی دو ملاحظه اساسی در این رابطه قابل توجه می باشد: یکی استعداد طرفین بود که عراقیها بیش از ۱۷ گردان خود را در منطقه آماده کرده بودند در حالیکه ایران حداکثر با ۹ گردان حمله را آغاز نموده بود.
دوم با گذشت ۴ ماه از آغاز جنگ جو عمومی در داخل ایران ایجاب می کرد تا فعالیتی علیه عراق که تقریباً در تمام جبهه ها متوقف گشته بود انجام گردد. لذا انجام این عملیات اجتناب ناپذیر بود و تجربه ای جهت انجام عملیات ثامن الائمه در سال ۱۳۶۰ شد.

منبع : کتاب اطلس نبردهای ماندگار

نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی


2-بررسی اجمالی عملیاتهای سال اول-رویکرد سپاه

عملیات پل نادري

منطقه: جبهه جنوب - دزفول، غرب پل نادري
هدف: آزادسازي منطقه غرب رودخانه كرخه تا مرز
تاريخ:23/7/1359
در عمليات 23/7/1359 كه در غرب دزفول با فرماندهي نيروي زميني ارتش طراحي و اجرا شد، پيش‌بيني شده بود با نيروهاي دشمن از غرب رودخانه كرخه، مرز بين‌المللي تأمين شود و سپس با پيش‌روي به سمت حلفائيه و چزابه، عقبه نيروهاي عراقي مستقر در منطقه عمومي بستان و سوسنگرد بسته شود تا به محاصره خودي درآيند و آن منطقه نيز آزاد گردد. به عبارت ديگر، اين عمليات در صورت موفقيت مي‌توانست در سرنوشت جنگ تأثير كلي ايجاد كند، امّا ضعف در برآورد و طراحي عمليات و نيز نداشتن شناسايي كافي از زمين و دشمن به ناكامي عمليات انجاميد. در اين عمليات براي شكستن خط تدبير لازم انديشيده نشده بود؛ مانور تانك‌هاي خودي بدون حمايت نيروهاي پياده اجرا مي‌شد؛ حركت نيروهاي زرهي از كنار جاده‌اي بود كه در ديد و تير مستقيم دشمن قرار داشت، در نتيجه هنگامي كه با شروع عمليات واحدهاي زرهي به موازات جاده دهلران پيش‌روي خود را آغاز كردند، قبل از رسيدن به خط دشمن و شروع درگيري نزديك، شكار جنگ‌افزارهاي ضدتانك شدند كه بر اثر آن، عمليات متوقف شد.

عملیات نصر (هويزه)
منطقه: جبهه جنوب - اهواز - جنوب كرخه كور
هدف: آزادسازي منطقه غرب و رودخانه كارون تا مرز
تاريخ: 15/10 تا 18/10/1359
عمليات نصر (هويزه) با فرماندهي ستاد مشترك ارتش طرح‌ريزي و اجرا شد. در اين عمليات علاوه بر يگان‌هاي ارتش، سه گروهان نيروي داوطلب از سپاه پاسداران نيز حضور داشتند كه شماري از دانشجويان پيرو خط امام هم در ميان آنان بودند. طبق طرح، عمليات مي‌بايست در چند مرحله اجرا مي‌شد و اهداف آن عبارت بود از: انهدام دشمن در جنوب كرخه كور و پيش‌روي به سمت جفير؛ آزادسازي غرب كارون از جمله خرمشهر و تأمين مرز؛ عبور از مرز و تعقيب دشمن تا بصره. هرچند توان لازم براي رسيدن به اين اهداف فراهم نشده بود، ولي مرحله اول عمليات با موفقيتي چشم‌گير اجرا شد و 800 تن از نيروهاي دشمن به اسارت در آمدند. در ادامه بر اثر فشار دشمن حفظ منطقه ممكن نگرديد، لذا با عقب‌نشيني بدون برنامه، غنائم به دست آمده جا ماند و نيروهاي خط اول كه از سپاه و دانشجويان پيرو خط امام بودند به محاصره دشمن در آمدند و بسياري از آنان از جمله حسين علم‌الهدي فرمانده سپاه هويزه، به شهادت رسيدند.


عملیات توكل
منطقه: جبهه جنوب - شمال آبادان
هدف: شكست محاصره آبادان، آزادي زمين‌هاي اشغالي در شرق كارون و سپس تعقيب دشمن تا مرز شلمچه
تاريخ:20/10/1359
پس از اجراي ناموفق عمليات بزرگ 3/8/1359 در منطقه عمومي آبادان، عمليات "توكل"، با فرماندهي ستاد اروند و زير نظر ستاد مشترك ارتش طرح‌ريزي و اجرا شد. طبق طرح مقرر شده بود كه يگان‌هاي خودي در اين عمليات در چند مرحله از شمال شرقي آبادان تا مرز شلمچه پيش‌روي كنند. مرحله اول عمليات از سه محور آغاز شد: در دو محور، قواي زرهي و در يك محور، نيروهاي پياده وارد عمل شدند. در سه راهي آبادان و كوي ذوالفقاريه كه يگان‌هاي پياده تك مي‌كردند، خط نيروهاي خط نيروهاي دشمن شكسته شد و تعدادي از آن‌ها به اسارت در آمدند. ليكن نيروهاي پيروز اين محور - كه شامل يگاني از ارتش و شماري از نيروهاي سپاه، ستاد جنگ‌هاي نامنظم و فدائيان اسلام بودند - به سبب پيش‌روي نكردن دو محور ديگر، نتوانستند موقعيت خود را تثبيت كنند و به ناچار عقب‌نشيني كردند. به اين ترتيب عمليات در مرحله اول متوقف گرديد. در اين عمليات نيز ستون زرهي خودي در محور جاده ماهشهر - آبادان، قبل از آغاز درگيري هدف يگان‌هاي ضدزره عراق واقع شد و عمليات آن متوقف گرديد. با ناكامي در مرحله اول، مراحل بعدي عمليات نيز منتفي شد. اين آخرين عمليات در سطح گسترده بود و پس از آن تا عزل ابوالحسن بني‌صدر از فرماندهي كل قوا و تغيير استراتژي جنگ، عمليات بزرگي روي نداد.
 

برگرفته از کتاب اطلس جنگ ایران و عراق، فشرده نبردهای زمینی، حسن دری، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ

آغاز و پایان جنگ تحمیلی عراق علیه ایران

31 شهريور 1359 با حمله هوايي عراق به چند فرودگاه ايران و تعرض زميني همزمان ارتش بعث به شهرهاي غرب و جنوب ايران، جنگ 8 ساله حكومت صدام حسين عليه ايران آغاز شد. اين جنگ 19 ماه پس از پيروزي انقلاب اسلامي و چند روز پس از آن اتفاق افتاد كه صدام پيمان الجزاير را در برابر دوربين‌هاي تلويزيون بغداد پاره كرد. صدام در نطقي با تأكيد بر مالكيت مطلق كشورش بر اروند رود (كه وي آن را شط‌العرب ناميد) و ادعاي تعلق جزاير ايران به «اعراب» جنگ را در زمين، هوا و دريا عليه ايران آغاز كرد.
اين جنگ در حالي شروع شد كه مردم ايران دوران نقاهت پس از انقلاب را مي‌گذراندند و طبعاً به بازسازي كشور و آرامش و سازندگي مي‌انديشيدند. نيروهاي مسلح نيز به دليل آن كه انتظار جنگ را نداشتند، از آمادگي چنداني براي رويارويي در يك نبرد بزرگ برخوردار نبودند. به همين دلايل، نظاميان عراق در ماههاي اول پس از شروع حمله، موفق شدند چند شهر مرزي را در غرب و جنوب ايران تصرف كنند.
علل آغاز جنگ
گرچه صدام حسين در ساعات مياني 31 شهريور و پيش از صدور فرمان حمله به ايران، موضوع اختلافات مرزي را دليل وقوع جنگ عنوان كرد، اما حتي خود او نيز مي‌دانست اين جنگ مرحله اجرايي نقشه برنامه‌ريزي شده، هدفمند و فرامنطقه‌اي است و دولت بغداد به دليل اختلافات زميني و دريايي خود با ايران، تنها داوطلب اجراي اين نقشه شده است.
واقعيت اين است كه انقلاب اسلامي تنها سبب از بين بردن «جزيره ثبات غرب» در منطقه نشده بود، بلكه تمامي الگوها و هنجارهاي مورد نظر غرب در خاورميانه و خليج فارس را بر هم زده بود. انقلاب اسلامي در برابر نظامهاي لائيكي مورد نظر غرب در منطقه، با صراحت، احياء مذهب را صلا مي‌داد. علاوه بر آن قدرتهاي بزرگ از اين نگران بودند كه ثبات مورد نظر آنان در خاورميانه و همچنين جريان آرام و مطلوب نفت از خليج فارس، با تثبيت انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران به خطر افتد. به همين دليل امريكا و اتحاد جماهير شوروي ـ عليرغم اختلافات برخاسته از فضاي جنگ سرد ـ در نارضايي از انقلاب اسلامي ايران موضع يكساني داشتند.
جمهوري اسلامي ايران در طول يك سال و چند ماه قبل از وقوع جنگ تحميلي، با فشارهاي برون مرزي متعددي روبرو شد:
جنگ تبليغاتي، سياسي رواني؛ محاصره اقتصادي؛ بلوكه كردن دارايي‌هاي ايران؛ تهديدات نظامي (مداخله نظامي در طبس و ...)؛ تحريف ماهيت انقلاب اسلامي در عرصه بين‌المللي؛ دامن زدن به تروريسم و ناامني داخلي و حمايت از آن.
هدف از اين اعمال، بدبين ساختن افكار عمومي جهان نسبت به انقلاب اسلامي، جلوگيري از شناسايي سياسي جمهوري اسلامي و فراهم ساختن زمينه هاي جنگ عليه ايران بود. هدف اين بودكه هرگونه برخورد با ايران، در عرصه بين‌المللي، اقدامي در جهت بازگرداندن ثبات و آرامش به منطقه ومطابق خواست جامعه جهاني جلوه كرده و توجيه پذير باشد. هدف اين بود كه نگذارند نهضت امام خميني (ره) به عامل تأثيرگذار در تعيين نظم استراتژيك جهان تبديل شود.
اين گونه اهداف و ديدگاهها نيز نمي‌توانست در چهارچوب اختلافات مرزي و جاه‌طلبي‌هاي صدام تعريف شود. صدام در حقيقت فريب توطئه خارجي را خورد و جاه‌طلبي‌اش محركي براي انتخاب عراق در اجراي اين توطئه بود. البته در كنار اين جاه‌طلبي، صدام انگيزه‌هاي جداگانه‌اي نيز براي جنگ داشت: صدام از تأثير انقلاب اسلامي ايران بر جمعيت 60 درصدي شيعيان عراق نگران بود؛ صدام همانگونه كه خود و دولتمردانش به دفعات اعلام كردند از پيمان الجزيره ناراضي بوده و در پي فرصتي براي لغو آن و حل يكسره اختلافات مرزي دو كشور مطابق ميل خود بود؛ صدام ـ بعدها از زبان سياستمداران عراقي و غير عراقي منتشر شد ـ مايل بود در برنامه نابودي انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران و از بين بردن خطرتفكر اسلامي براي استعمارگران، در منطقه پيشقدم شود تا بتواند حمايت دولتهايي را كه با پيروزي انقلاب اسلامي منافعشان خطر افتاده، جلب كند و خود رهبري جهان عرب را به دست گيرد.
به همين دليل بسياري از تحليلگران سياسي، جنگ تحميلي عراق عليه ايران را تهاجمي فرا منطقه‌اي و برخاسته از اراده برون مرزي مي‌شمارند.
البته حوادث بعد نشان داد كه امريكا و يارانش در تبيين واقعيت‌ها، اشتباه كرده و دچار خوش‌بيني شده بودند كه ناشي از ماهيت رخدادهاي سياسي‌ـ اجتماعي و اطلاعات نادرست امريكا بود. امريكا به رغم نظام و سيستم اطلاعاتي‌اش، همچنين حضور طولاني مدت در جامعه ايران، فاقد اطلاعات واقعي بود و توان تبيين صحيح اين اطلاعات را نيز نداشت.
مجموعه اين مسايل، امريكا و هم پيمانانش را به چالشي با جامعه ايران كشاند كه هنوز بعد از گذشت نزديك به سه دهه به پايان نرسيده است. گرچه در اين مدت تحولات زيادي رخ داده، اما به طور قطع آن چه امريكايي‌ها از آن هراس داشتند اتفاق افتاد؛ انقلاب اسلامي ايران در برگرفتن غبار از چهره اسلام و خارج ساختن آن از كنج راكد عبادتگاهها به صحنه سياسي جوامع بشري موفق بود.
تمهيدات صدام براي جنگ تحميلي
صدام كه اساساً با نيت مبارزه با جمهوري اسلامي ايران در 25 تير 1358 با كودتا در عراق به قدرت رسيده بود، از ابتدا از تمامي راههاي ممكن براي به زانو درآوردن انقلاب اسلامي بهره گرفت.
اخراج هزاران ايراني از عراق در نيمه دوم 1358ش.؛ توزيع اسلحه بين عوامل ضد انقلاب حمايت از بمب‌گذاران و طراحي انفجارهاي مكرر در خطوط راه‌آهن و تأسيسات نفتي؛ پناه دادن به ژنرالهاي فراري حكومت پهلوي؛ انتخاب اسامي مجعول براي شهرهاي ايران در نقشه‌ها و كتابهاي درسي (عراق اهواز را «الاحواز»، خرمشهر را «محمره»، آبادان را «عبادان»، سوسنگرد را «خفاجيه» و بالاخره خوزستان را «عربستان» ناميد.1) و الحاق خيالي اين شهر‌ها به قلمرو جغرافيائي عراق؛‌ تحريكات و تجاوزات مكرر مرزي (دهها مورد يادداشت رسمي اعتراض از سوي وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران به سفارت رژيم عراق در تهران ارسال شده است2)؛ انعقاد قراردادهاي خريد هواپيماهاي ميراژ، ميگ وتوپولف (اين قراردادها پس از پيروزي انقلاب و قبل از جنگ منعقد شده است)؛ تقويت بدون دليل نيروهاي عراقي در مرز مشترك دو كشور و ايجاد موانع از قبيل سنگرهاي بتوني، سيم‌هاي خاردار و ... صدها نمونه ديگر از اقدامات مقدماتي صدام براي فراهم آوردن زمينه يك تهاجم گسترده نظامي عليه جمهوري اسلامي ايران است.
از اين رو هجوم نظاميان عراق به ايران در 31 شهريور 1359، تعجب هيچ يك از محافل سياسي مطلع جهان را برنيانگيخت، چرا كه از تمامي اقدامات يكساله صدام، بوي جنگ به مشام مي‌رسيد.
دولتمردان عراقي از همان ابتداي تجاوزشان تمامي توان سياسي، نظامي و تبليغي خود را براي به زانو درآوردن انقلاب اسلامي ايران به كار بستند. در جبهه سياسي هيأتهاي بسياري را روانه كشورهاي اروپايي، آفريقايي و آسيايي كردند و در اين مأموريت‌ها تلاش داشتند تا اهداف و مقاصد خود در تحميل جنگ به جمهوري اسلامي ايران را، نزد جهانيان توجيه نمايند. در نيمه اول دهه 1360 ش. روزنامه‌ها و رسانه‌هاي ارتباط جمعي امريكا و اروپا مملو از مقالات و گزارشهايي بود كه در آنها، به اهداف و نقشه‌هاي مقامات عراقي در به راه انداختن جنگ و علت حمايت كشورهاي غرب و شرق از آنها اشاره شده بود. در اين مقالات در توصيف اهداف جنگ به سركوب بنيادگرايي در منطقه، توقف صدور انقلاب اسلامي، كاستن از خطر بالقوه براي حكومت صهيونيستي، رفع نگراني دولت‌هاي عرب خليج فارس از قدرت ايران و ... اشاره شده بود.
عراقي‌ها در خلال جنگ، تمام قوانين ومقررات بين‌المللي را زير پا گذاشتند: پيمان الجزاير، پيمان منع كاربرد سلاحهاي شيميايي، پيمان منع حمله به اماكن مسكوني، پيمان مربوط به ضرورت رفتار انساني با اسيران جنگي، پيمان مربوط به ضرورت امنيت هوانوردي، پيمان مربوط به امنيت درياها، و دهها و صدها نمونه ديگر از پيمانها، مقررات و قوانين معتبر بين‌المللي در خلال جنگ تحميلي از سوي عراقي‌ها به زير پا گذارده شد.
بغداد در خلال جنگ تحميلي، از شبكه‌هاي بمب‌ گذار درداخل كشورو در رأس آنها از سازمان مجاهدين خلق (منافقين) حمايت كرد. منافقين كه در فرانسه و بعد در عراق مستقر شدند با سكوت يا حمايت دولت‌هاي ميزبان، بسياري از اقدامات تروريستي عليه مسئولان و افراد عادي كوچه و بازار ايران را در خلال جنگ تحميلي هدايت ‌كردند. ترور مردم عامي و مسئولان نظام، در پاريس و بغداد طراحي و برنامه‌ريزي مي‌شد و در شهرهاي مختلف ايران به اجرا در مي‌آمد. هفتم تير و شهادت آيت‌الله بهشتي و 72 نفر از مسؤولان ايران، هشتم شهريور وشهادت رئيس جمهور رجايي و نخست‌وزير باهنر، شهادت امامان جمعه، ترور مستمر مردم عادي از قبيل كاسب، دانش‌آموز، روحاني و غيره از جمله اقدامات تروريست‌هاي داخلي تحت الحمايه دولت عراق در خلال 8 سال جنگ تحميلي بود.
علاوه بر اين، ابعاد جنگ فقط در مرزها و يا در داخل شهرها به صورت ترورهاي روزمره خلاصه نمي‌شد، بلكه خانه‌هاي مسكوني مردم و مدارس كودكان بي‌دفاع در بسياري از شهرهاي ايران آماج حملات موشكي عراقي‌ها بود و هزاران نفر از تلفات مردمي جنگ ناشي از همين گونه حملات بود. كشتي‌هاي باري و نفتي كه عازم بنادر ايران بودند، در بخش عمده اين 8 سال هدف حملات هوايي عراق در خليج فارس بودند و هواپيماهاي جاسوسي ـ آواكس ـ كه در عربستان مستقر بودند، جنگنده‌هاي عراقي را در هدف‌گيري اين كشتي‌ها ياري مي‌دادند.
حمايتهاي جهاني از صدام
در خلال جنگ تحميلي، عراق از حمايت بي‌دريغ تسليحاتي، مالي و سياسي بين‌المللي برخوردار بود. فرانسه، شوروي، انگلستان و چين درصدر صادر كنندگان اسلحه مورد نياز عراق قرار داشتند، آلمان تأمين كننده عمده جنگ افزارهاي شيميايي عراق بود و دولت‌هاي عرب حوزه خليج فارس تأمين كننده عمده نيازهاي نفتي، مالي و ترابري عراق بودند.
دولت عراق در 1358ش. حدود 12 ميليارد دلار صرف خريد تسليحات كرد، امّا در 1361 توانست در خريد جنگ‌افزار از عربستان سعودي سبقت گيرد و در 1363 ش. بودجه نظامي بغداد از مجموع بودجه نظامي كشور‌هاي عضو شوراي همكاري خليج فارس بيشتر شد. در اين سال عراق 40 درصد درآمدهاي داخلي خود را صرف خريد جنگ‌افزار از امريكا، انگليس، فرانسه و روسيه كرد. هزينه‌اي كه عراق در دهه 1360ش. صرف خريد سلاح از امريكا و اروپا كرد، از هزينه تسليحاتي كشورهاي صنعتي اروپاي غربي در همين دهه بيشتر بود. در اين دهه عراق، دو برابر آلمان غربي بودجه نظامي داشت.3
نه در امريكا، نه در اروپا، نه در روسيه و نه در سازمان ملل، هيچ منعي براي تسليح مداوم عراق به انواع جنگ‌افزارهاي كشتار جمعي در دهه 1360 ش. وجود نداشت. بسياري از اين سلاحها در شرايطي به عراق سرازير مي‌شد كه اين كشور پولي براي خريد آنها نداشته و خود را همه ساله به فروشندگان خود مقروض مي‌ساخت. بسياري از واردات نظامي نيز با صادرات نفتي پاسخ داده مي‌شد.
آمارهاي رسمي نشان مي‌دهد كه شوروي، فرانسه و چين ـ سه عضو دائم شوراي امنيت سازمان ملل ـ به ترتيب درصدر كشورهاي صادركننده سلاح به عراق در دهه 1360 ش. بوده‌اند. در طول اين دهه، 53 % واردات نظامي عراق به ارزش تقريبي 13 ميليارد و 400 ميليون دلار از شوروي تأمين مي‌شد. فرانسوي‌ها نيز با فروش بيش از 5 ميليارد دلار سلاح به عراق در دهه 1360ش. مجموعاً 20 % واردات نظامي عراق را به خود اختصاص داده‌اند. اين رقم در مورد چين نيز به 7% يعني به بيش از يك ميليارد و ششصد ميليون دلار بالغ مي‌شد. 4
در كنار فعاليت مستقيم كارخانجات جنگ افزار سازي وابسته به دولت‌ها، مؤسسات خصوصي مختلف نيز در اين راستا صرفاً جهت كسب درآمد هرچه بيشتر وارد معركه شده و بدون توجه به قوانين داخلي هر كشور در مورد منع صدور ساز و برگ نظامي به كشورهاي درگير جنگ و حتي قوانين و كنوانسيون‌هاي بين‌المللي ناظر بر جلوگيري از توليد و فروش سلاحهاي غير متعارف، عراق را به صورت يك زراد خانه عظيم درآوردند.
اين روند باعث شد كه حكومت بعث نه تنها به پيشرفته‌ترين تجهيزات نظامي در زمينه‌هاي جنگ هوايي و زميني دست يابد، بلكه كارخانجات جنگ افزار سازي متعددي با همكاري كشورهاي مختلف به صورت آشكار و نهان برپا ساخت، به طوري كه طبق گزارش مؤسسات بين‌المللي، در پايان جنگ، عراق پنجمين قدرت نظامي جهان شد.5
در اين جنگ امريكايي‌ها نيز سهم خود را در ياري رساندن به ماشين جنگي صدام و دشمني با جمهوري اسلامي ايران ايفا كردند: در اسفند 1360، نام عراق از فهرست كشورهايي كه واشنگتن از آنها به عنوان «طرفداران تروريسم» ياد مي‌كرد خارج شد و در آذر 1363، امريكا به تحريم سياسي عراق خاتمه داد و روابط سياسي با اين كشور را برقرار كرد. امريكايي‌ها در موارد متعددي هماهنگ با صدام و به طور مستقيم وارد جنگ عليه جمهوري اسلامي ايران شدند. حمله به پايانه‌ها و چاه‌هاي نفتي ايران در خليج فارس و ساقط كردن هواپيماي مسافري ايرباس ايران بر فراز اين منطقه و كشتار 300 مسافر و خدمه آن، دو نمونه از اين حملات بود. اين حوادث در حالي رخ مي‌داد كه ايران مورد تحريم تسليحاتي قرار داشت و اين تحريم با شدت اعمال مي‌شد. «كاسپارواين برگر» ـ وزير دفاع وقت امريكا ـ راجع به تصويب قطعنامه تحريم تسليحاتي ايران با صراحت گفته بود:
«... در صورتي كه قطعنامه تحريم تسليحاتي اجرا شود، ريشه توانايي ايران براي ادامه جنگ به سرعت خشك مي‌شود و در واقع ريشه موجوديت ايران نيز به صورت يك ملت به خشكي مي‌گرايد... 6»
شوراي همكاري خليج فارس كه در 1359 ش. به بهانه همكاري‌هاي اقتصادي، سياسي و نظامي 6 كشور عضو ـ امارات متحده عربي، بحرين، قطر، كويت، عربستان سعودي و عمان ـ به وجود آمد، عملاً كانوني براي گردآوري دلارهاي نفتي منطقه و انتقال آن به بغداد براي تقويت بنيه نظامي عراق شده بود. هنگامي كه جنگ به پايان رسيد، تنها مطالبات نقدي 6 كشور عضو اين شورا از عراق، از مرز 80 ميليارد دلار گذشته بود. اين غير از ميلياردها دلار نفتي بود كه دولتهاي منطقه به ويژه كويت و عربستان از پالايشگاهها و پايانه‌هاي خود به حساب عراق به شركتها و كمپاني‌هاي نفتي غرب فروخته بودند.
شيخ نشينهاي عرب منطقه به مدت يك دهه به مثابه دولتهاي دست نشانده بغداد عمل مي‌كردند. عراقيها دائماً از آنها متوقع بودند و براي جنگ و اقدامات نظامي خود بر سر آنان منت مي‌گذاشتند و رژيمهاي عرب نيز سپاسگزار بعثيها، دلارهاي نفتي‌شان را براي حاكمان بغداد ارسال مي‌كردند؛ همان حاكماني كه دو سال بعد از پايان جنگ تحميلي‌شان بر ايران، در حمله جديد خود به كويت و عربستان تلافي حمايتهايشان را كردند!. به همين دليل، هنگامي كه در تابستان 1369 ش.، صدام، طرح حمله گسترده به كويت را آماده مي‌كرد، كمترين بهايي براي واكنش احتمالي عربستان و ساير شيوخ شوراي همكاري قائل نبود. دولتهاي عرب حوزه خليج فارس در آن سال، در حقيقت پاداش سياست ده ساله خود را در دفاع يكجانبه از صدام دريافت كردند.
ناكامي صدام در دستيابي به اهدافش
ايمان و اعتقاد راسخ رزمندگان ايران به حقانيت انقلاب اسلامي و موج عظيم مردمي كه در قالب «بسيج» براي دفاع از كيان نظام جمهوري اسلامي ايران طي 8 سال دايماً حضور خود را در جبهه حفظ كردند، بزرگترين سرمايه انقلاب و نظام بود و مهمترين نقش را در توقف ماشين جنگي عراق بر عهده داشت.
در بررسي عوامل شكست عراق در دستيابي به اهداف اعلام شد‌ه‌اش، علاوه بر ايمان و اعتقاد رزمندگان ايراني، عوامل ديگر از قبيل نااميدي حاميان صدام از سقوط جمهوري اسلامي ، مردمي شدن جنگ و سرانجام پذيرش قطعنامه 598 از جانب ايران نيز بي تأثير نبود. نتيجه آن شد كه عراقيها 8 سال پس از شروع جنگ در همان نقطه اوليه آغاز قرار داشتند.
«خاوير پرزدكوئه‌يار» ـ دبير كل وقت سازمان ملل ـ نيز در خاتمه جنگ، با انتشار بيانيه‌اي رسماً از عراق به عنوان «شروع كننده جنگ» نام برد. اين بيانيه نيز سندي از مجموعه اسناد حقانيت جمهوري اسلامي ايران درجنگ بود. در خلال اين جنگ هيأتهاي متعدد صلح از سوي سازمان ملل، سازمان كنفرانس اسلامي، اتحاديه عرب و جنبش عدم تعهد براي ميانجي‌گيري به تهران و بغداد سفر كردند كه غالباً داوري آنها به دليل آن كه فاقد اصل بيطرفي و گاهي عاري از عدالت و صداقت بود، به نتيجه‌اي نرسيد. قطعنامه‌هاي منتشره از سوي شوراي امنيت سازمان ملل نيز به استثناي قطعنامه هفتم ـ قطعنامه598ـ كه در تير 1366 به تصويب رسيد، غالباً جانب انصاف و عدالت را رعايت نكرده بود.
قطعنامه 598 نيز عاري از اشكال نبود اما نسبت به ساير قطعنامه‌هاي منتشره، مواضع بيطرفانه‌تري داشت و جمهوري اسلامي ايران عليرغم بي‌ميلي اوليه سرانجام در تير 1367 آن را رسماً پذيرفت. روز 29 مرداد 1367 از سوي سازمان ملل آتش بس اعلام شد و به تدريج آتش جنگ در جبهه‌ها خاموش گرديد. با اين همه هنوز اكثر بندهاي قطعنامه 598 اجرا نشده است.
قسمتي از پيام امام خميني(ره) راجع به قطعنامه 598 و شرايط سياسي آن روز چنين است:
... من با توجه به نظر تمام كارشناسان سياسي و نظامي سطح بالاي كشور كه به تعهد و دلسوزي و صداقت آنان اعتماد دارم، با قبول قطعنامه و آتش بس موافقت نمودم و در مقطع كنوني آن را به مصلحت انقلاب و نظام مي‌دانم و خدا مي‌داند كه اگر نبود انگيزه‌اي كه همه‌ما و عزت و اعتبار ما بايد در مسير مصلحت اسلام و مسلمين قرباني شود، هرگز راضي به اين عمل نمي‌بودم و مرگ و شهادت برايم گواراتر بود...
... خوشا به حال شما ملت، خوشا به حال شما زنان و مردان، خوشا به حال جانبازان و اسرا و مفقودين و خانواده‌هاي معظم شهدا و بدا به حال من كه هنوز مانده‌ام و جام زهر آلود قبول قطعنامه را سركشيده‌ام و در برابر عظمت و فداكاري اين ملت بزرگ احساس شرمساري مي‌كنم، و بدا به حال آنان كه در اين قافله نبودند، بدا به حال آنهائي كه از كنار اين معركه بزرگ جنگ و شهادت و امتحان عظيم الهي تا به حال ساكت، بي تفاوت و يا انتقاد كننده و پرخاشگر گذشتند.7
به اين ترتيب جنگي كه در 31 شهريور 1359 توسط همة ظالمان جهان و به دست صدام بعثي به جمهوري اسلامي ايران تحميل شد، بدون دستيابي آنان به اهدافشان، در تابستان 1367 ش. به پايان رسيد.
پي‌نويس:
1 ـ تحليلي بر جنگ تحميلي عراق عليه ايران؛ انتشارات وزارت امور خارجه جمهوري اسلامي ايران.
2 ـ همان.
3 ـ‌ روزنامه جمهوري اسلامي؛ 31 شهريور، دوم و سوم مهر 1370ش؛ «صادر كنندگان مرگ».
4 ـ‌ همان.
5 ـ‌ گزارش آماري مؤسسه بين‌المللي صلح استكهلم ؛ 1989 م.
6 ـ فرآيند جنگ تحميلي؛ اداره كل پژوهش معاونت سياسي صدا و سيما.
7ـ صحيفه نور؛ جلد 20 ؛ ص 239.